بزرگنمايي:

پیام فارس- به استناد نوشته‌های محققان و مورخان معتبری چون استخری، ابن‌بلخی، حمدالهل مستوفی، دهخدا و لسترنج، نام این قلعه‌، تبر، خورشه و خورشاه بوده است.
به دلیل سخت گذر بودن و فاصله‌ این قلعه با جاده‌ اصلی، مسیر دسترسی به آن دشوار است و اندکی از گردشگران از وجود آن باخبر می‌شوند. با این ‌حال، حتی متروک‌ ماندن نیز چیزی از اهمیت قلعه تبر کم نکرده است.

** قلعه‌ای به نام خورشید
قلعه تبر یا به تلفظ محلی تُوَر، در تاریخ تأثیرات عمیقی داشته به طوری که نام این قلعه در بسیاری از متون کهن تاریخی و جغرافیایی آمده است.
لسترنج، مورخ معروف، درباره‌ این قلعه می‌نویسد:قلعه‌ عظیمی است که تا شهر پنج فرسخ فاصله دارد و آن را قلعه‌ خورشید می‌گویند و معروف است این قلعه را خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر مشهور سلجوقیان تجدید و تعمیر کرد و بانی اصلی آن، خورشید، حاکم جهرم در زمان خلفای اموی بود.
در لغت‌نامه دهخدا ذیل قلعه تبر آمده است: قلعه‌ای بر پنج فرسنگی جهرم بر کوهی بلند نهاده است و هوایش معتدل مایل به گرمی است.
در حال حاضر از این قلعه، یک برج گچی، چندین غار، پلکان و آب‌انبار مخروبه‌ای به جا مانده است. در بالای قلعه تبر، کوهی به نام «ده مرده» وجود دارد که روبه‌ روی آن کوه دیگری به نام «سنگر اسکندری» واقع است. ظاهراً نامگذاری کوه «دَه مرده» و «سنگر اسکندری» در اطراف قلعه تبر و نحوه تسخیر آن، یادآور جنگ شاه عباس صفوی و یک شورشی به نام «اسکندر ممسنی» بوده است. هر چند این نام ها تداعی‌گر جنگ «دارا با اسکندر مقدونی» در قلعه جهرم، مطابق برخی روایات شاهنامه نیز است.
** ساختار قلعه‌ تبر
کوه تبر، به شکل تک‌ کوهی جداافتاده خودنمایی می‌کند که چشمه‌ کوچکی در نزدیکی آن جریان دارد. کوه قلعه تبر از دو قله مجزا در مجاورت هم تشکیل شده که به وسیله یک شکاف یا دره کم‌عرض و پر شیب از هم جدا شده‌اند. به قله و بخش غربی آن کوه «دَه مَرده» و به بخش و قله شرقی و آثار موجود بر روی آن، «نارنج قلعه» می‌گویند. امروزه از قلعه تبر یک برج گچی، چندین غار، پلکان و آب‌انباری مخروبه به‌جامانده است.
درباره وجه تسمیه این کوه نیز چند نظر گفته شده است؛ عده‌ای اعتقاد دارند که اگر از پایین دامنه شمالی به این کوه نگاه کنیم، این گونه به نظر می‌رسد که کوه به وسیله تبر به دو قسمت تقسیم شده است و به همین علت این کوه و قلعه را به این نام خوانده‌اند. عده‌ای نیز دامنه پرشیب، ریزشی و لغزنده این کوه و دیواره‌های قائم آن را به تندی و تیزی تبر تشبیه کرده‌اند و علت نامگذاری را همین امر می‌دانند.
علی اطهری در کتاب جهرم؛ زیباشهر فارس معتقد است: در پارسی کهن، تبر به معنی کوه بوده است، اما امروزه کمتر از آن استفاده می‌شود و بیشتر به صورت تبرزد به معنی صمغ و ترشح کوه و برای نمک بلور و نمک کوهی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ به طوری که در خود جهرم به نمک‌های بلوری کوه نمک هکان، نمک تبرزد می‌گویند.

** تاریخچه‌ قلعه‌ تبر
این قلعه در منطقه کوهستانی، سخت گذر و دور از دسترس ارتفاعات شهرستان جهرم قرار دارد. قلعه تبر در زمان ناصرالدین شاه قاجار از سال 1275 تا 1294هجری قمری به محل استقرار راهزن قهاری و جسوری به نام «فضل‌علی بهارلو» از عشایر عرب خمسه فارس، تبدیل شده بود که به کاروان‌های تجاری و مسافران بین جهرم و داراب حمله و آنها را غارت می‌کرد.
با وجود تلاش‌های بسیار والیان فارس، تا سال 1294قمری هیچ یک از آنان موفق به دفع شر این راهزن نشدند تا اینکه شاهزاده‌ای قاجاری به نام فرهاد میرزا معتمدالدوله، والی فارس شد.
فضل علی و افرادش چنان عرصه را بر کاروانیان بندرعباس ـ کرمان ـ یزد و فارس تنگ کرده بودند که رفت‌وآمد به کلی مسدود شد و شکایات از حد این استان‌ها گذشت و به شخص ناصرالدین‌شاه رسید. وی از والی فارس، قلع و قمع و دستگیری این راهزن را می‌خواهد و شاهزاده قاجار هم با همین شدت از قوام می‌خواهد که بساط فضل علی باید برچیده شود.
در سال 1294 قوام‌الملک شیرازی به دستور شاهزاده فرهاد میرزا به قلعه تبر حمله کرد و این راهزن را کُشت. در کتاب فارس ‌نامه‌ ناصری اثر فرصت‌الدوله‌ شیرازی، آمده است: «قوام‌الملک در نیمه‌شبی با پای پیاده با آنکه از یک‌پا عاجز بود، جان خود را بر دست گذاشته از همه پیش افتاد و توپ کوچک و قورخانه و چریک عرب و بهارلو که همه داوطلب ازجان‌گذشته بودند، در عقب انداخت و توپ را با طناب گذرانیده و به سر کوه ده مرده رسیدند و فوراً سنگری در برابر سنگر اسکندری بستند و بعد از روشنی صبح چند تیر توپ انداختند و فضل علی که گمان نداشت توپ به سر ده مرد رسد، از نارنج ‌قلعه از راه چاه به رگ اول آمده، تفحص سنگر و جماعت خود را کرده، به دروازه آمد که باز چند تیر توپ به دروازه انداختند و قدری از برج دروازه، خراب گردید و سه چهار نفر از گلوله توپ کشته شدند و از اتفاقات آنکه فضل‌علی یکی از آن سه چهار نفر بود، پس اهل سنگر اسکندر هم از گلوله توپ شکستند و چریک از ده مرده به سنگر اسکندری در رگ اول درآمدند...»
فتح قلعه‌ تبر به اندازه‌ای مهم بود که ناصرالدین شاه قاجار در سال 1296 قمری جزیره کیش را در قبال فتح قلعه تبر به میرزامحمدخان قوام‌الملک شیرازی واگذار کرد. شرح واقعه تاریخی فتح قلعه تبر در بسیاری از متون تاریخی و ادبی آمده است.

** قلعه‌ تبر در روزگار حاضر و مشکلات ساکنان آن
قلعه‌ تبر امروزه یکی از روستاهای توابع بخش کردیان شهرستان جهرم نزدیک به روستای باباعرب و منطقه‌ای عشایرنشین با حدود 120نفر جمعیت است.
عشایر برای تأمین آب مورد نیاز خود از چشمه‌ کوچکی که در آن نزدیکی جریان دارد استفاده و آنها که به دلیل مشکلات فراوان دیگر کوچ نکرده‌اند، در این منطقه زندگی می‌کنند.
برای رسیدن به مناطقی که عشایر در آنجا سال‌هاست ساکن شده‌اند بیش از 40 دقیقه را باید با خودرو از کوره راهی که سیلاب چندین نقطه از آن را با خود به یغما برده است حرکت کرد.
تنها راه ارتباطی این منطقه جاده‌ای خاکی است که در هنگام باران و سیل نیز این تنها راه ارتباطی قطع می‌شود.
اخیراً به همت خیرین ساختمانی به عنوان مدرسه در آنجا ساخته شده است، اما دانش‌آموزان آموزشگاه امام رضا(ع) مجبورند روزانه حدود چهار ساعت پیاده‌روی کنند تا به مدرسه برسند؛ مدرسه‌ای که 25 دانش‌آموز آن باید سوز سرما را در کنار دیگر مشکلات تحمل کنند و برای رسیدن به آرزوهایی که در سر می‌پرورانند پای درس معلم بنشینند.

** راه سخت برای ثبت شدن
مدیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جهرم می گوید: امکان ثبت قلعه تبر به عنوان اثر ملی به دلیل دشواری عبور و مرور با سختی و کندی صورت می گیرد.
علی لطفی پور ادامه داد: در حال بررسی هستیم تا این قلعه، ثبت ملی شود.